Dövlət satınalmalarında Daxili auditin rolu

Bu məqalədə mən dövlət satınalmaları sahəsində daxili auditin praktiki tətbiqi ilə bağlı müşahidələrimi, rastlaşdığım əsas problemləri, həmçinin təcrübədən çıxardığım nəticələri və vacib hesab etdiyim yanaşmaları bölüşmək istəyirəm. Məqalənin məqsədi bu sahədə peşəkar müzakirəyə töhfə vermək və nəzarət mexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsi üçün real təkliflər irəli sürməkdir.

Dövlətə məxsus maliyyə resurslarının şəffaf, qənaətcil və səmərəli idarə olunmasında daxili audit funksiyası əsas nəzarət mexanizmlərindən biri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət orqanlarında fəaliyyət göstərən daxili audit bölmələri büdcə vəsaitlərinin qanunvericiliyə uyğun və məqsədyönlü xərclənməsini təmin etməklə yanaşı, mövcud risklərin vaxtında müəyyənləşdirilməsi və idarə olunmasında da həlledici rol oynayır. Bu kontekstdə dövlət satınalmalarının auditinin xüsusi çəkisi artır, çünki bu sahə yalnız maliyyə deyil, həm də hüquqi və texniki aspektlər baxımından kompleks riskləri özündə birləşdirir.

Beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmiş prinsiplərə əsasən, dövlət vəsaitlərinin qənaətcil, səmərəli və nəticəyönümlü istifadəsinin təmin edilməsi birbaşa olaraq auditin funksional keyfiyyəti ilə bağlıdır. “Beynəlxalq təcrübəyə görə, dövlət vəsaitlərindən səmərəli istifadə güclü audit və nəzarət sistemlərinə əsaslanır ki, bu da INTOSAI prinsipləri, COSO çərçivəsi və OECD-nin dövlət satınalmaları üzrə prinsipləri ilə təsbit olunur.

Şəxsi müşahidə və praktiki təcrübə əsasında qeyd edilməlidir ki, dövlət satınalmaları sahəsində daxili audit fəaliyyətinin icrası çox vaxt bu sahəyə dair zəruri biliklərə və praktiki təcrübəyə malik olmayan audit əməkdaşlarının iştirakı ilə həyata keçirilir. Bu vəziyyət, öz növbəsində, audit hesabatlarının hüquqi və texniki baxımdan yetərincə əsaslandırılmaması ilə nəticələnir. Belə hallarda risklərin qiymətləndirilməsi real vəziyyəti əks etdirmədən şişirdilə, prosedur xarakterli xətalar əsassız şəkildə ciddi hüquqi pozuntu kimi təqdim oluna və ya əksinə – əhəmiyyətli hüquqi və maliyyə nəticələri doğura biləcək hallara lazımi əhəmiyyət verilməyə bilər. Praktikada elə hallar mövcuddur ki, auditor hər hansı pozuntu barədə qənaət formalaşdırır, lakin bunu əsaslandıracaq sübutu təqdim etmir. Nəticədə, vəziyyət sanki hüquqi müstəvidəki "təqsirsizlikq prezumpsiyası" prinsipinin tam tərsinə çevrilir: artıq audit olunan müvafiq struktur bölmə özü sübut etməlidir ki, heç bir pozuntuya yol verməyib. Halbuki, audit prosesində sübut yükü auditorun üzərində olmalıdır.Bu cür yanaşma nəticəsində dövlət orqanlarında real risklərdən uzaq, süni təhlükə təsəvvürü formalaşır, həmçinin satınalma funksiyasını həyata keçirən struktur bölmələrin institusional etibarlılığı zədələnir. Daha təhlükəli məqam isə ondan ibarətdir ki, əslində yüksək risk daşıyan hallar ya audit qiymətləndirməsinə ümumiyyətlə daxil edilmir, ya da əsassız olaraq aşağı risk qrupuna aid edilir. Nəticədə, nəzarət imkanları zəifləyir, potensial hüquqi və maliyyə məsuliyyəti yarada biləcək halların vaxtında aşkarlanması mümkünsüzləşir və audit funksiyasının preventiv mahiyyəti əhəmiyyətini itirir. Belə yanlış təsbit və dəyərləndirmə yanaşması yalnız audit fəaliyyətinin səmərəliliyini zəiflətmir, eyni zamanda auditorların peşəkarlıq, obyektivlik və etik davranış öhdəliklərinə dair beynəlxalq prinsiplərlə də ziddiyyət təşkil edir. Xüsusilə, INTOSAI tərəfindən qəbul edilmiş ISSAI 30 – Code of Ethics və ISSAI 100 – Fundamental Principles of Public-Sector Auditing sənədlərində müəyyən olunmuş əsas prinsiplər bu baxımdan birbaşa istinad nöqtəsi kimi çıxış edir.

Bu problemin əsas səbəblərindən biri ondan ibarətdir ki, audit funksiyasını həyata keçirən əməkdaşlar çox zaman dövlət satınalmaları sahəsində tələb olunan ixtisaslaşma səviyyəsinə malik olmur. Onlar mövcud normativ-hüquqi baza, prosedur qaydaları və praktiki tətbiqetmələrlə bağlı zəruri bilik və bacarıqları mənimsəmək üçün peşəkar inkişaf və ixtisasartırma proqramlarında mütəmadi iştirak etmədiklərindən, audit fəaliyyətində nəzərəçarpacaq boşluqlar yaranır. Nəticədə, bəzi hallarda auditorlar daha az resurs və zaman sərf etməklə nəticəyə gəlmək məqsədilə audit fəaliyyətini süni intellekt əsaslı platformaların dəstəyi ilə aparmağa üstünlük verirlər. Lakin belə yanaşma auditorun səriştəsini əvəz edə bilmədiyi üçün obyektivlik, peşəkarlıq və məsuliyyətlilik prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Qeyd edilməlidir ki, müasir süni intellekt texnologiyaları müəyyən hallarda audit prosesində dəstək aləti kimi funksional ola bilər, lakin bu alətlərin effektiv və məsuliyyətli şəkildə tətbiqi yalnız və yalnız auditorun müvafiq sahə üzrə yetərli hüquqi və texniki biliklərə malik olduğu, düzgün suallar formalaşdıra bildiyi və əldə edilən cavabların doğruluğunu qiymətləndirmək qabiliyyətinə sahib olduğu hallarda mümkündür

Dövlət satınalmalarının auditində peşəkar keyfiyyətin təmin olunması üçün daxili audit bölmələrinin fəaliyyətinə müvafiq sahədə ixtisaslaşmış və praktiki təcrübəyə malik mütəxəssislərin cəlb edilməsi vacibdir. Bununla yanaşı, hazırda audit funksiyasını icra edən əməkdaşların davamlı peşəkar inkişafı təmin edilməli, bu məqsədlə onların satınalmalar üzrə ixtisaslaşmış təlim proqramlarına, seminar və praktiki sessiyalara sistemli şəkildə cəlb olunması zəruridir. Əlavə olaraq, dövlət qurumlarının yalnız daxili auditlə kifayətlənməməsi, eyni zamanda kənar audit xidmətlərindən də faydalanması məqsədəuyğundur. Peşəkar kənar auditorların iştirakı audit prosesinin obyektivliyini gücləndirməklə yanaşı, daxili auditin özünün funksional inkişafına da mühüm stimul verə bilər.

Bu yanaşma və vurğulanan prinsiplər beynəlxalq audit standartlarında da öz əksini tapır. Belə ki, INTOSAI tərəfindən qəbul olunmuş ISSAI 30 – Code of Ethics sənədində auditorların obyektivlik, peşəkarlıq və məsuliyyətlilik prinsipləri, ISSAI 5280 – Guidelines for the Audit of Public Procurement sənədində dövlət satınalmalarının auditinə dair metodoloji çərçivə, həmçinin ISSAI 400 – Compliance Audit Principles sənədində uyğunluq auditinin əsas prinsipləri təsbit olunmuşdur. Bu baxımdan, dövlət satınalmaları üzrə daxili və kənar auditin peşəkar səviyyədə təşkili həm milli qanunvericilik, həm də beynəlxalq standartların tələblərinə cavab verən hüquqi və institusional zərurət kimi dəyərləndirilməlidir.

Dövlət satınalmalarının auditində peşəkar, ixtisaslaşmış və metodoloji cəhətdən əsaslandırılmış yanaşma tətbiq edilmədikdə, bu sahədə ciddi maliyyə və institusional risklər meydana çıxır. Daxili audit bölmələri tərəfindən risklərin qeyri-dəqiq müəyyən edilməsi və audit fəaliyyətinin səthi şəkildə həyata keçirilməsi nəticəsində pozuntular vaxtında aşkar olunmadıqda, bu hallar uzun müddət ərzində sistem daxilində davam edə bilər. Xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət maliyyə nəzarətini, o cümlədən kənar dövlət auditini həyata keçirən orqanlar tərəfindən dövlət qurumlarında plana uyğun şəkildə dövri yoxlamalar aparılır. Əgər daxili audit bölməsi riskləri düzgün müəyyənləşdirməz və zəruri nəzarət tədbirlərini vaxtında tətbiq etməzsə, bu yoxlamalar zamanı artıq ciddi maliyyə pozuntuları və dövlət vəsaitlərinin səmərəsiz istifadəsi halları üzə çıxa bilər. Belə hallarda məsuliyyət yalnız satınalmanı həyata keçirən struktur bölmənin deyil, həm də həmin qurumun daxili nəzarət sisteminin və audit mexanizminin zəifliyi ilə əlaqələndirilir.

Hüquqi baxımdan bu cür halların baş verməsi dövlət satınalmalarının qanunvericilik çərçivəsinə uyğun icrasını şübhə altına alır, müqavilə münasibətlərində hüquqi mübahisələrə, inzibati sanksiyalara və zəruri hallarda cinayət məsuliyyətinə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, auditin zəifliyi yalnız maliyyə itkilərinə deyil, həm də ictimai maraqların qorunmamasına gətirib çıxarır ki, bu da dövlət orqanlarına institusional etimadı sarsıdır.

Nəticə etibarilə, güclü daxili audit sistemi yalnız audit prosedurlarının effektivliyini təmin etmir, həm də dövlət vəsaitlərinin qənaətli və səmərəli idarə olunmasına, ictimai resursların qanunvericiliyə uyğun şəkildə qorunmasına və hesabatlı idarəetmənin gücləndirilməsinə xidmət edir. Bu isə öz növbəsində dövlət qurumlarının fəaliyyətinə olan ictimai etimadın möhkəmlənməsinə, idarəetmə proseslərinin şəffaflığının artmasına və potensial hüquqi-maliyyə risklərinin vaxtında qarşısının alınmasına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verir.