Dünyanın əksər ölkələrində dövlət ən böyük satınalan hesab edilir. Bu baxımdan təchizatçılar üçün dövlət satınalmaları həmişə cəlbedici hesab edilir. Bu qədər satınalmanın olduğu yerdə həm satınalan təşkilatlar müsabiqələrin baş tutmamasına, həm də bu prosedurlarda iştirak edən təchizatçıların müsabiqələrdə iştirakın uğursuzluqla nəticələnməsinə səbəb olan səhvlərə yol verirlər.
Dövlət satınalmalarına dair statistika
Dünya Bankının verdiyi məlumata əsasən dövlət satınalmaları ümumi daxili məhsulunun 13-20%-ini təşkil edir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotiklər və Cinayətkarlıq İdarəsinin (United Nations Office on Drugs and Crime) statistikasına əsasən dövlət satınalmalarına 9.5 trilyon dollar xərclənir (hansı il olduğu qeyd edilməyib). Fed.az-a əsasən 2021-ci ildə Azərbaycanda 92 milyard 857,7 milyon manatlıq ümumi daxili məhsul istehsal olunmuşdur. Dövlət satınalmalarının vahid internet portalından əldə edilmiş məlumata əsasən 2021-ci ilin statistikasına görə Azərbaycanda dövlət satınalmaları üzrə 6 milyard manatdan çox vəsait xərclənmişdir, bu isə ÜDM-nin 6,5%-ə bərabərdir (beynəlxalq normada 2-3 dəfə aşağıdır).
2021-ci ildə "Dövlət satınalmaları haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun şamil edildiyi satınalan təşkilatlar tərəfindən keçirilən satınalmaların ümumi məbləğinin 44%-i müsabiqə ilə keçirilmiş və 8635 müsabiqə baş tutmuşdur (keçirilmiş 12 mindən çox müsabiqənin təxminən 70%-i).
Satınalan təşkilatların yol verdiyi səhvlər və pozuntular
Səhvləri sıralamazdan əvvəl onu qeyd edək ki, bu səhvlərin çox olmasına səbəb satınalan təşkilatların uzun müddət dövlət satınalmalarına əhəmiyyət verməməsi, bu sahədə baş verən mənfi hallar, eləcə də daha çox müsabiqədən kənar birbaşa (bir mənbədən) satınalmaların icrası və digər bu kimi faktorlar səbəb olmuşdur. Bundan başqa qeyd olunan səbəblərdən bir çox dövlət təşkilatlarında satınalma mütəxəssisi kimi ayrıca vəzifələr, o cümlədən ixtisaslaşmış kadrlar olmamış, bu vəzifələri bir çox halda mühasiblər və ya maliyyə şöbəsinin əməkdaşları ikinci, üçüncü öhdəlik kimi icra etmişlərdir. Bu kimi hallar səhvlərin əsasən bilməməzlikdən yol verilməsinə gətirib çıxarmışdır. Biri də var nəzarətin aşağı olmasından sui-istifadə edilib kobud qanun pozuntularının törədilməsi.
Aşağıda qeyd olunan bir çox halda pozuntu aşkar edilən zaman əgər təchizatçıların hüquqları pozulubsa və onun bərpası mümkün deyilsə buna görə müsabiqələr ləğv edilir:
Elanların və satınalma sənədlərinin, eləcə də qiymətləndirmə meyarlarının Qanuna uyğun formalaşdırılmaması;
Məhdudlaşdırıcı tələblərdən, o cümlədən marka-brend adlarından istifadə, satınalma predmeti barədə natamam məlumatların verilməsi;
Satınalma sənədlərinə satınalan təşkilatın öz təşəbbüsü ilə dəyişiklik etməsi;
Sövdələşmə və saxtakarlıq hallarına yol verilməsi (satınalan təşkilat və təchizatçılar arasında yaxınlıq əlaqələrinin olması və s.);
Elektron olmayan satınalmalarda satınalma sənədlərinin təchizatçılara müxtəlif bəhanələrlə təqdim edilməməsi;
Qiymətləndirmə prosedurlarının tətbiqi zamanı ayrıseçkiliyə yol verilməsi;
Təchizatçıların əsassız yerə iddiaçı olaraq qeydə alınmaması və ya kənarlaşdırılması (xüsusilə ən ucuz və ya sərfəli təklif təqdim etmiş iddiaçıların) və iddiaçıya bu barədə məlumat verilməməsi;
Təchizatçıların suallarına cavab verilməməsi;
Təchizatçılara təkliflərini geri götürməkləri ilə bağlı təzyiq edilməsi;
İş həcmlərinin süni şəkildə şişirdilməsi (favorit iddiaçının real iş həcmini bilməsinə görə həddindən ucuz təklif verməsi);
Təkliflərin qiymətləndirilməsinin Qanunda nəzərdə tutulan müddətdə başa çatdırılmaması, o cümlədən süni şəkildə uzadılması;
"Arzuolunmaz" təchizatçılar qalib olduqdan sonra müqavilənin bağlanmasının ləngidilməsi, ödənişlərin gecikdirilməsi, satınalma zamanı nəzərdə tutulmayan əlavə iş həcmlərinin verilməsi, yeni tələblərin çıxarılması.
Təchizatçıların yol verdiyi səhvlər və pozuntular
Təchizatçıların dövlət satınalmaları barədə savadlılığın aşağı olmasına gətirib çıxaran ən böyük faktor da yuxarıda qeyd səbəblərdə daha çox birbaşa müqavilələrə üstünlük verilməsi və formal müsabiqələrin keçirilməsi olmuşdur. Belə hallarda təchizatçılar Qanunu bilmək məcburiyyəti hiss etmirdilər, çünki bir çox halda bu və ya digər formada vəd edilmiş müqaviləni götürmək üçün xüsusi əziyyət çəkmirdilər, hər şey hazır olurdu. Bugünkü gündə isə təchizatçıların satış mütəxəssislərinin satınalma qanunvericiliyini natamam bilməsinə və ya ümumiyyətlə bilməməsinə görə təklifləri düzgün formalaşdıra bilmirlər, vacib nüanslara əhəmiyyət vermirlər. Belə olan halda isə hansısa xoşagəlməz vəziyyət olanda təchizatçı özündən başqa hər kəsdə səhv axtarmağa çalışır.
Başlayaq siyahıya:
Tender təklifinin və tender təklifi təminatının qüvvədə olma müddətinin satınalma sənədlərinin tələblərinə uyğun hazırlanmaması;
1-2 müsabiqəyə girib qalib olmayandan sonra "əşşi onsuz da hər şey əvvəldən danışılıb" deyib növbəti müsabiqələrdə iştiraka tərəddüd etməsi və ya əvvəlki neqativ hallara görə "dövlət satınalmalarını bilirik da, 3 il əvvəl girdim filan cür uduzdurdular" deyib yeni müsabiqələrdə iştirak etməməsi, digər iştirakçıları da çəkindirməsi;
Təkliflərin hazırlanması üçün peşəkar kadrların cəlb edilməməsi, "yoxla-yanıl" (try-fail) metodu ilə işi bilməyən kadlrarın hər şeyin çox sadə olduğunu düşünərək eksperiment aparması;
Satınalma sənədlərində çatışmazlıq və ya yanlış tələblərlə bağlı əvvəlcədən satınalan təşkilata məlumat verilməməsi, qeyri-müəyyən tələblərin aydınlaşdırılmadan təklifin təqdim edilməsi;
Satınalan təşkilatın sorğularına vaxtında cavab verilməməsi və ya yolaverdi cavabların verilməsi;
Qanun pozuntuları barədə prosedural ardıcıllığa düzgün riayət edilməməsinə görə şikayətlərin təmin edilməməsi;
Qanunu bilmədən "demaqoqluq" edərək olmayan "haqqını" tələb etməsi, əsassız şikayət verməsi, satınalma prosedurlarını uzatması;
Satınalan təşkilatın müsabiqəsini pozmaq məqsədilə iştirak edib müsabiqədən geri çəkilməsi üçün rüşvət tələb edilməsi (reketlik);
Satınalma sənədləri ilə tam tanış olmadan qiymət təklif təqdim edib sonra geri çəkilməsi və ya qalib olduqdan sonra imtina etməsi;
Ən ucuz təklif təqdim etdiyi üçün avtomatik özünü qalib hesab etməsi;
Müsabiqədə iştirak qərarın çox gec verilməsi, təklifin təqdim edilməsinin son dəqiqəyə saxlanılması.
Hər ikisi siyahıya əlavələr olduqca yazılacaq.
Bəs həll nədir?
Problemin həlli təbii olaraq o qədər də bəsit deyil və kompleks yanaşma tələb edir. Maarifləndirmə işləri öz yerində olmaqla qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, elektron satınalmaların həcminin artırılması, müvafiq olaraq dövlət satınalmalarının vahid internet portalının təkmilləşdirilməsi, inteqrasiyalar vasitəsilə avtomatlaşdırılmanın artırılması əsas prioritetlər sırasındadır. Bundan başqa dövlət tərəfindən həm satınalan təşkilat, həm təchizatçılar üçün müvafiq şərait yaradıldıqdan sonra müəyyən problemləri bazar özü tənzimləyərək həll edəcək, qızıl ortanın əldə olunmasına öz töhvəsini verəcəkdir. Bundan başqa nəzarət imkanlarının genişləndirilməsi, o cümlədən şəffaflıq sayəsində ictimai nəzarətin gücləndirilməsi də bu problemlərin həllinə ciddi kömək edə bilər. Təbii ki, bu problemlər bir gecədə yaranmadığı üçün həlli addımlarının tətbiqi və onun bəhrəsini görmək qısa müddətdə mümkün deyil. Ancaq necə deyərlər çəkişmədən bərkişmək olmur, ona görə həm təchizatçılar öz əməkdaşlarını yetişdirib düzgün şəkildə "demaqoqluq" etmədən təklif hazırlayıb mütəmadi müsabiqələrdə iştirak etməklə, qanun pozuntusu olduğu vaxtında hüquqlarının bərpası üçün düzgün formada şikayət etməklə, həm də satınalan təşkilatlar ixtisaslı kadrlar üçün müvafiq ştatlar yaratmaqla və onların inkişafına dəstək göstərməklə bu mərhələni uğurla keçmək olar (bax: təlim).